Hij had zijn woning al een opknapbeurt gegeven, de volgende stap was om de kapsalon onder handen te nemen. Het doel: een energieneutraal bedrijfspand realiseren. Jeroen Peels kan inmiddels terugkijken op een geslaagde renovatie. De energierekening behoort binnenkort tot het verleden en zijn vastgoed is fors gestegen in waarde. IZ sprak met een bevlogen ‘early adapter’ in kappersland.
In Ten Post, midden in het Groningse aardbevingsgebied, is het oude postkantoor volledig toekomstbestendig is gemaakt. Het is versterkt, verduurzaamd en verbeterd. De nu veilige en energieneutrale woning zal een paar keer per jaar worden opengesteld om Groningers te laten zien wat het betekent om energieneutraal te wonen. Hoe verwarm je met een warmtepomp en lage temperatuur radiatoren, hoe ziet een instant heater er uit?
In de woning werd gisteren een eerste ronde tafel gesprek gevoerd met onder meer initiatiefnemers van het project (Urgenda, Van Wijnen en QuakeShield). Directeur van Urgenda Marjan Minnesma: “We laten hier zien hoe je uit een ellendige situatie iets positiefs kunt maken. Als we de huizen tegelijk versterken én verduurzamen, kunnen de Groningers weer veilig wonen en dragen ze bij aan een oplossing voor het klimaatprobleem. Het mooie is dat ze meteen af zijn van hun energierekening.”
Foto: Marjan Minnesma van Urgenda, Peter Hutten van Van Wijnen, Peter Westra van QuakeShield en bewoonster Hanneke van ’t Slot voor het energieneutrale pand. Bron: Martijn Heemstra
In Heemstede is men begonnen met de bouw van de energieneutrale wijk Slottuin op het terrein van het voormalige Nova College aan de Cruquiusweg. De wijk gaat het doen zonder gasaansluiting. De 22 huurwoningen in het project vallen in de categorie Nul-op-de-Meter. De energie wordt grotendeels ter plekke opgewekt.
De woningen zullen het energielabel A++++ krijgen. Dankzij de toepassing van warmte- en koudeopslag zal het in de zomer koel en in de winter warm zijn. Een warmtepomp brengt de warmte waar die in huis nodig is. Zonnecellen op het dak zorgen voor de benodigde energie. Alle huizen krijgen vloerverwarming- en koeling. Daardoor zijn geen radiatoren en warme luchtstromen (minder ronddwarrelend stof) nodig. De per kamerthermostaat bedienbare warmtepomp zorgt ook voor het warme water.
De Heemsteedse wethouder Annelies van der Have sloeg samen met vier toekomstige bewoners de eerste paal. De bouwtijd bedraagt naar verwachting één jaar.
WOLF introduceert het Warmtepomp Skid Centrum. Het betreft een modulair woningconcept, waarbij alle benodigde technische componenten compact gebundeld zijn op één frame. In het WSC zijn als basis aanwezig een binnendeel van een warmtepomp, een woonhuisventilatiesysteem, een expansievat voor het verwarmingssysteem en een boilervat. Naar wens is het systeem aan te vullen met een zonne-energiesysteem.
Met het WSC biedt WOLF een toepassing voor de geplande seriematige verduurzaming van woningen. Ook bij geplande nieuwbouwprojecten kan het centrum een interessante oplossing zijn. Vanaf een geringe afname kan de fabrikant het WSC volledig op de wens en de behoefte van de eindgebruiker aanpassen. Zo kunnen de onderdelen naar wens toegevoegd worden of variëren in capaciteit. Alle onderdelen in het WSC vormen samen een totaalsysteem, waarbij een optimale energiebenutting en efficiëntie worden gewaarborgd door toepassing van de modernste regelcomponenten van WOLF.
In het WSC zijn als basis aanwezig een binnendeel van een warmtepomp BWL-1-S of CHC met buffervat, een woonhuisventilatiesysteem CWL Excellent, een expansievat voor het verwarmingssysteem en een boilervat, inclusief een spiraal voor de warmtepomp. Naar wens is het systeem aan te vullen met een zonne-energiesysteem met zonnepompgroep en expansievat voor het zonne-energiesysteem. Met de toevoeging van een SolarEdge 200 Wave omvormer, kunnen PV panelen aangesloten worden op de warmtepomp waarbij de warmtepomp inschakelt wanneer de opbrengst van de PV panelen hoger is dan het huidige stroomverbruik. Alle componenten met uitzondering van de omvormer voor de PV panelen worden door WOLF geproduceerd. WOLF geeft 5 jaar systeemgarantie.
De WSC is verkrijgbaar in een binnen- of buitenopstelling. Voor de buitenopstelling wordt het WSC voorzien van panelen, die in elke RAL kleur leverbaar zijn. Door de communicatiemodule LinkHome is het totale systeem te monitoren en op afstand te bedienen via de WOLF Smartset-App of -Portal.
Doodvermoeiend. De ene keer moet je gaan ‘nommen’, dan wil de schrijvende pers je weer aan de ‘energieneutrale concepten’ helpen. Wat moet je ermee? Installateur ‘Sjaak’ legt adviseur/deskundige René de Brouwer het vuur aan de schenen.
De Brouwer is directeur van Evanston Consulting, een adviesbureau dat klanten ondersteunt bij het realiseren van betaalbare en energiezuinige gebouwen met een hoog gebruikerscomfort. Naast zijn werk als adviseur klimt hij ook regelmatig in de pen om in begrijpelijke termen uit te leggen aan de installatiebranche en opdrachtgevers wat ‘verduurzaming’ nu in de praktijk inhoudt.
Blij dat ik u aan de lijn heb. Volgens de vakpers en trendwatchers moet ik me gaan richten op energieneutrale concepten. Ik vind het een hopeloos ingewikkeld verhaal. Wat is energieneutraliteit eigenlijk?
“Energieneutraliteit betekent in feite dat de energie die gedurende een jaar wordt gebruikt voor gebouwgebonden doeleinden wordt gecompenseerd met eenzelfde hoeveelheid duurzaam opgewekte energie. Nul op de Meter, ook een bekend begrip, gaat nog een stapje verder. Een NOM-woning wekt namelijk gedurende een jaar evenveel duurzame energie op als er nodig is voor gebouwgebonden én huishoudelijke doeleinden.”
Ik kom bij klanten met vrijstaande villa’s over de vloer, maar heb ook woningcorporaties en winkeleigenaren tussen mijn opdrachtgevers zitten. Het lijkt me toch een heel gedoe om voor iedere situatie een nieuw concept te bedenken…
“Dat valt in de praktijk enorm mee. In veel gevallen komt het er globaal op neer dat je een installatieconcept bedenkt met een warmtepomp, LT-verwarming, ventilatie- en douche-wtw en PV-panelen op het dak legt. Daarnaast is het belangrijk om het gebouw zeer energiezuinig te ontwerpen met 3-voudige beglazing en luchtdichtheids- alsmede isolatiewaarden aanhoudt die hoger liggen dan de bouwbesluiteisen.”
Ik heb nauwelijks ervaring met warmtepompen. Er zijn zoveel varianten; welke kan ik het beste gebruiken?
“De lucht-water warmtepompen zijn bezig met een enorme opmars. Logisch. Ze zijn relatief gunstig geprijsd en eenvoudig te installeren. Hun SPF ligt over het algemeen wel lager dan bij grondgebonden systemen, maar ik verwacht dat deze systemen hun prijs/prestatievoordeel zullen behouden. Daarnaast heb je nog de hybride warmtepomp, een combinatie van een lucht-water warmtepomp met een hr-ketel voor piekwarmtevraag. Eigenlijk alleen interessant als je zeker weet dat de gasinfrastructuur in de straat de komende 15 jaar in gebruik blijft.”
In de vorige aflevering van deze rubriek raadde een collega van u aan om je als installateur ook te gaan verdiepen in bouwkundige gebreken. Als ik me alleen richt op mijn installaties kan ik namelijk nooit met zekerheid garanderen dat er een echt duurzaam pand komt te staan. Maar bouwkunde is toch helemaal niet mijn vak?
“Inderdaad, ik zou je adviseren om de samenwerking te zoeken met bouwkundige aannemers of een energieadviseur in te schakelen. Je kan natuurlijk ook een aanvullende bouwkundig opleiding volgen.”
Voor een opleiding heb ik geen tijd. Samenwerken met een aannemer, okay, maar af en toe een adviseur inschakelen? Nee, dat kost geld. Ik zie me al aankomen bij een opdrachtgever, die haakt gelijk af…
“Dat hangt ervan af. Een opdrachtgever wil een eerlijk advies en waar voor zijn geld. Een adviseur is onafhankelijk, in tegenstelling tot een bouwer die gelijk een oplossing uit zijn eigen kast zal trekken.”
“In 2023 wordt de salderingsregeling voor PV-panelen afgeschaft. Dan krijgt m’n klant plotseling geen cent meer terug voor de teruglevering van overtollige stroom. Hangen ze bij mij aan de lijn…”
“Die regeling wordt waarschijnlijk niet afgebouwd, maar versoberd. De gemiddelde terugverdientijd van pv-panelen ligt nu rond de 8 jaar. De eerste 6 jaar kan hij dan nog de voordelen genieten van de salderingsregeling. Het loont dus zeker om op zonne-energie over te schakelen.”
Bedankt voor je uitleg, maar ik blijf het een heel gedoe vinden. De komende 15-20 jaar zitten we sowieso nog aan het gas. Kan ik me gewoon niet bezig blijven houden met cv-ketels en loodgieterswerk?
“Kodak dacht rond het begin van deze eeuw ook dat het niet zo’n vaart zou lopen met digitale fotografie. Je weet hoe het is afgelopen. Straks rijdt jij door de straten met je busje waarop ‘cv-installateur en loodgieter’ staat, terwijl je collega’s allemaal gespecialiseerd zijn in duurzame energietechnieken. Geloof me, dan ben je echt wel de Sjaak
‘Parijs en een omslag naar een circulaire economie zijn alleen te realiseren door een revolutionaire aanpak in de bouw’. Met die woorden overhandigde Taskforce-voorzitter Bernard Wientjes vandaag het eerste exemplaar van De Bouwagenda aan het Kabinet. UNETO-VNI heeft bijgedragen aan de Bouwagenda.
In de kabinetsbrief van 29 november 2016 hebben de drie Ministers van Economische Zaken, Wonen en Rijksdienst, en Infrastructuur & Milieu in samenspraak met de bouwsector ‘De Bouwagenda’ geïnitieerd. Doel is om te komen tot een ambitieus vernieuwingsprogramma waarin de uitdagingen op het gebied van energie, klimaat en grondstoffen bovenaan staan. Als antwoord hierop hebben ruim 50 vertegenwoordigers vanuit alle onderdelen van de bouwsector, overheid, kennisinstellingen en maatschappelijke groepen in een open dialoog een plan van aanpak opgesteld.
Een twaalfkoppige Taskforce geeft uitvoering aan De Bouwagenda. Voorzitter Bernard Wientjes overhandigde de eerste exemplaren van het visiedocument op 28 maart aan het Kabinet op een bijeenkomst in het Haagse Nieuwspoort, in het bijzijn van ruim 200 betrokkenen.
Claudia Reiner, vicevoorzitter van UNETO-VNI, maakt deel uit van de Taskforce. Ze is enthousiast over het perspectief van de Bouwagenda voor de installatiebranche. ‘Techniek is essentieel voor het oplossen van alle maatschappelijke uitdagingen die in de Bouwagenda worden benoemd. Er is voor de installatiebranche dus volop werk aan de winkel. We kunnen straks écht vaart maken met de energietransitie, doordat we alle belemmeringen die de grootschalige omslag naar duurzame energievoorziening wegnemen.
Kern van De Bouwagenda vormen elf Road Maps en zes dwarsdoorsnijdende, overkoepelende thema’s. Concrete plannen zijn onder andere:
– verduurzaming van de bestaande woningvoorraad, te starten met 100.000 huizen per jaar;
– een plan van aanpak om in 2030 het binnenklimaat van alle scholen gezond, duurzaam en slim te krijgen;
– de programmering van 1 miljoen nieuwe energieneutrale woningen, die in 2030 gerealiseerd zijn;
– opgave voor vervanging, functie- en klimaatadaptatie van onze nationale infrastructuur (wegen, tunnels, bruggen, sluizen, dijken, riolen en energienetwerken) uniform inzichtelijk.
Om de ambities waar te maken, zijn schaalvergroting, een kwaliteitssprong, en ruim baan voor innovatie nodig, aldus Wientjes. ‘Daarvoor is het bovenal nodig dat de bouw zichzelf gaat vernieuwen. Om de grote maatschappelijke doelstellingen van de komende jaren te halen, kunnen we niet op de oude voet verder. Er is een revolutie nodig, een radicaal andere manier van denken, werken en samenwerken. Dit vraagt om professionalisering van de sector als geheel, een fundamentele verandering van het aanbestedingsbeleid en een grote investering in mensen. Met deze aanpak verwachten we een spectaculaire productiviteitssprong te realiseren, waarbij we de voor ons liggende opgaven tegen 30% lagere kosten kunnen uitvoeren. Ook verwachten we dat dit de komende jaren 50.000 extra banen oplevert.’
Claudia Reiner wijst erop dat de Bouwagenda uiteenlopende ambities verenigt. “We gaan kinderen een gezonde leeromgeving bieden. Te veel leerlingen krijgen al jaren les in scholen met een slecht binnenklimaat. Dat is slecht voor hun gezondheid én voor hun leerprestaties. Onze infrastructuur is toe aan een update. We kunnen onze wegen, tunnels, sluizen en energienetwerken slimmer én duurzamer maken dankzij techniek. Ketensamenwerking is cruciaal, we moeten het sámen gaan doen. Digitalisering biedt ons daarvoor de mogelijkheden. Uiteindelijk levert dat een beter eindproduct op tegen lagere kosten. Om onze ambities te laten slagen, moeten we kunnen beschikken over voldoende vakbekwame medewerkers. We gaan tienduizenden jongeren aan een prachtige carrière in de techniek helpen.’ Volgens Reiner ligt er een stevig fundament onder de plannen. ‘Het plan van aanpak kan rekenen op steun van onder andere de overheid, de Bouwagenda is dus een echte investeringsagenda.’
De Taskforce wil de plannen de komende maanden verder uitrollen. Wientjes licht toe: ‘Opgaven kunnen alleen gerealiseerd worden door een samenbundeling van alle betrokkenen en coalities op maat zoals rond toekomstbestendige onderhuisvesting en verduurzaming van corporatiewoningen’. Voor elk van de drie pijlers infrastructuur, woningbouw en utiliteitsbouw gaat een ‘Topteam’ aan de slag. Dit heeft tot taak voor elke Road Map een coalitie te formeren met alle relevante stakeholders die zich committeren om de vereiste doorbraak te realiseren. De overheden zijn bereid de sector daarin in alle opzichten actief te ondersteunen.
Drie vrijstaande woningen in het meergeneratiewooncomplex Generatie Wooncomplex Landgoed Oosterhout(GWLO) in Oosterhout bij Nijmegen zijn begin juni gecertificeerd volgens de internationale passiefhuis-standaard. Dit vanwege de bijzondere bouwkwaliteit. Door toepassing van duurzame bouwmaterialen, verwarming met een centrale houtsnipperkachel, zonnecollectoren en 66 zonnepanelen, heeft dit bijna energieneutrale mini-wijkje nauwelijks energiekosten. De woningen zijn gecertificeerd door het Passive House Institute en behalen ruimschoots het hoogste energielabel (A+).
De opdrachtgevers wisten wat ze wilden: duurzame, gezonde en behaaglijke woningen, het hele jaar rond. En voor een budget volgens taxatiewaarde, dus zonder extra kosten voor duurzame maatregelen. De toegepaste passiefhuistechnologie op basis van een nauwkeurige energiebalansberekening met de nZEB-tool heeft voor een energetische optimalisatie gezorgd van alle bouwdelen en de installaties. Door de zeer lage energiebehoefte, een collectieve houtsnipperkachel en 66 zonnepanelen zijn de woningen bijna energieneutraal. Maar wel met een zeer comfortabel en gezond binnenklimaat.
LEAN
De sleutel om de bouw van GWLO kostenefficiënt uit te voeren was vanaf de ontwerpfase LEAN samenwerken als integraal bouwteam. De bouw ging niet van een leien dakje, maar het resultaat mag er zijn. Uit de monitoring blijkt de berekende energieprestatie daadwerkelijk te zijn gerealiseerd.
Voor het project schakelden de opdrachtgevers Clarence Rose in, die als passiefhuisexpert en geaccrediteerde gebouwcertificeerder van Azimut Bouwbureau al jaren bijdraagt aan de groei van energieneutraal bouwen. De opdrachtgevers zijn enthousiast over hun nieuwe woning: “Wij hebben een geweldige comfortverbetering meegemaakt toen wij vroeger in ons oude huis dubbel glas kregen. Nu wij hier wonen is het comfort net zo’n grote stap vooruit gegaan. Temperatuur is gewoon geen issue meer. Het huis is ‘s zomers en ’s winters aangenaam.”
Het GWLO in Nijmegen Noord bestaat uit vier gebouwen op de hoeken van een carré op een unieke locatie. Van de zes woningen die in opdracht van drie bevriende gezinnen worden gebouwd, zijn er 3 gereed en bewoond en recent gecertificeerd.
Nog te koop
De woningen vormen een bijna energieneutraal mini-wijkje. Ramen met triple glas, 40 cm dikke isolatie rondom, balansventilatie en automatische buitenzonwering zorgen het hele jaar door voor een comfortabel binnenklimaat. Voor verwarming en warm water zorgt een collectieve houtsnipperkachel. Met houtafval van eigen terrein zijn de kosten voor verwarming en warmwater per woning slechts 8 euro per maand. Dit bijzondere CPO project steekt met kop en schouders boven de Nederlandse bouwtraditie en regelgeving uit. Twee woningen zijn nog te koop, de bouw start binnenkort.
De internationale gebouwstandaard voor bijna energieneutrale gebouwen en passiefhuizen is voor bijna alle klimaatzones wereldwijd uitgewerkt door het Passive House Institute en inmiddels ook gespecificeerd voor energiezuinige renovaties en energetische renovaties van monumenten met binnenisolatie. Een lijst van geaccrediteerde certificeerders staat op www.passivehouse.com.
Duco Ventilation & Sun Control organiseert ook dit jaar met vier gratis seminars in juni over (bijna) energieneutraal bouwen. Het West-Vlaamse bedrijf, gespecialiseerd in natuurlijke ventilatie- en zonweringsystemen, koos voor deze editie bewust om in te spelen op luchtdicht (ver)bouwen. “Luchtdicht bouwen of verbouwen: het is een begrip dat u en mij dagelijks om de oren slaat als essentiële pijler in energiezuinig (ver)bouwen”, aldus Hendrik Dejonghe, marketing manager bij Duco. “Dat energiezuinig de nieuwe norm in de nabije toekomst wordt, valt niet meer te ontkennen. Maar wat zijn we met een luchtdicht en energiezuinig gebouw dat slecht geventileerd wordt en zo de gezondheid van de woning én van de bewoners schaadt? Goed ventileren is dan ook een kwestie van techniek. De oplossingen zijn voorhanden. We moet ze alleen nog durven grijpen en gebruiken.”
“Tijdens Duco’s nieuwe reeks gratis seminars met ‘Luchtdicht én gezond? Natuurlijk!’ als centrale thema kunnen de aanwezigen zelf ontdekken hoe ze verademing brengen in luchtdichte gebouwen. Op een luchtige manier schept Duco samen met twee marktonafhankelijke sprekers duidelijkheid in de hele thematiek”, stelt Dejonghe.
Omdat normen en richtlijnen het vertrekpunt vormen bij het implementeren van elk ventilatiesysteem start ingenieur Marco Hofman met een uiteenzetting over de geldende en toekomstige wet- en regelgeving. Afronden doet de projectcoördinator bij ISSO en voorzitter bij de NEN-commissie met een korte schets van enkele praktische aspecten die de kwaliteit van de installatie tot de oplevering van een ventilatiesysteem waarborgen. Na de pauze presenteert Willem Koppen, directeur bij Koppen VastGoed, een aantal voorbeelden waaruit blijkt dat een correcte toepassing van luchtdicht (ver)bouwen in de praktijk niet altijd evident is door ‘onbewuste onbekwaamheid’. Dit alles vindt plaats op vier verschillende locaties in Nederland:
Met de lancering van het Zero Ready® introduceert Mopac Systems International een bouwsysteem met isolerende componenten dat overal eenvoudig en snel kan worden toegepast, aldus het bedrijf. Dat moet woningen opleveren met een isolatiewaarde (Rc-waarde) van 9,1, die voldoen aan de strengste EU-normen die in de toekomst gaan gelden. Mopac International heeft het systeem in samenwerking met zijn internationale partners KraussMaffei, Randek AB en BASF ontwikkeld. Als pilot zijn de Zero Ready® componenten al toegepast in diverse bouwprojecten van stadswoningen tot appartementen, onder meer in het Duitse Alsdorf.
“Het systeem is drie jaar lang aan alle testen en certificeringen onderworpen en heeft die allemaal ruimschoots doorstaan. De isolatiewaarden en luchtdichtheid zijn bijzonder goed. Daarom zijn we nu klaar om de markt te betreden,” zegt Dirk Arnauts, uitvinder van het systeem en CEO van Mopac International.
Zero Ready® is zowel bedoeld voor nieuwbouw als voor isolatie van bestaande woningen.
Omdat de producten rechtstreeks bij de fabriek in het Belgische Lommel te bestellen zijn, wordt de prijs gedrukt, zo betoogt Mopac
Mopac richt zich de komende tijd op woningbouwcorporaties, projectontwikkelaars, aannemers, architecten, gemeenten en particulieren die bezig zijn met energieneutraal bouwen. Vanwege klimaatafspraken moet de wereldwijde uitstoot van CO2 in 2020 met 18 procent zijn verminderd ten opzichte van 1990. Aangezien 40 procent van die uitstoot wordt veroorzaakt door de verwarming van gebouwen, zijn energiebesparing en energieneutraal bouwen (zero emission) speerpunten van beleid.
De wanden-, vloeren- en dakelementen van het Zero Ready® systeem worden geproduceerd in een volledig geautomatiseerde productielijn en zijn smaller en sterker. Met behulp van speciaal ontwikkelde machines worden deze elementen onder druk geïnjecteerd met hoogwaardige isolatie. Het gehele productieproces wordt aangestuurd door CAD/CAM-technologie. Hierdoor kan er vlot, efficiënt en op grote schaal geproduceerd worden.
“Door deze innovatie hebben we het traditionele businessmodel omgedraaid. In de bouw ging ongeveer 70 procent van het bouwbudget naar manuren en amper 30 procent naar materialen. Bij Zero Ready® is dit andersom vanwege de hoge graad van automatisering en de bijzondere eigenschappen van het productieproces,” zegt Arnauts.
Duurzaamheid biedt in de bouw- en installatiesector economische kansen op weg naar een circulaire economie. Kwaliteitsborging wordt daardoor nóg belangrijker. Bouwkwaliteit borgen, berekenen en beoordelen staat centraal op het congres NulNu, dat DNA in de Bouw en Jaarbeurs op maandag 13 juni a.s. voor de tweede keer samen organiseren. Aan de orde komen onder andere tools en methodieken voor duurzaam ontwerp, toetsing en garantie. Sprekers zijn onder meer Harry Nieman, Harm Valk, Jouke Post, Carl-peter Goossen en Franz Freundorfer.
Er zijn vele tools en methodieken beschikbaar om te borgen, berekenen en beoordelen. Hoe raak je wegwijs? Welke selecteer je voor ontwerp, of voor toetsing en garantie? Tijdens NulNu 2016 staan onder meer de nZEB-tool, de AQSI-tool, BENG2020 en de C2C-toolbox centraal. Mede aan de hand van deze tools belichten de sprekers vanuit de perspectieven people, planet, profit hun kijk, kennis en ervaring voor het realiseren van duurzame bouwkwaliteit.
NulNu 2016 bestaat uit twee delen: het congres en een expert-workshop over het kozijn van de toekomst. De kwaliteit van transparante bouwelementen is essentieel voor het comfort en de energiebalans bij energieneutraal bouwen en renoveren. De workshop wordt gegeven door de aanjager van de kozijnontwikkeling in Duitsland Franz Freundorfer. Met zijn kennis en ervaring ontstonden 25 passiefhuis-geschikte kozijnproducten, die in heel Europa worden toegepast. Hij praat de deelnemers bij over de ins en outs van recente, internationale kozijnontwikkelingen en geeft praktische tips.
Het programma is opgebouwd uit 6 plenaire presentaties en 2 rondes masterclasses waarin men kiest uit 5 verdiepende presentaties. Op de kennismarkt staan verschillende organisaties met tools en methodieken. De expert-workshop duurt van 09.30 tot 13.30 uur en het congres van 14.00 tot 20.00 uur. Tot 16 mei geldt een vroegboekkorting. Meer informatie over het programma, inschrijven en deelname aan de kennismarkt op www.nul-nu.nl.
Duurzaamheid staat hoog op de agenda, zowel bij politici als in het bedrijfsleven. Intenties zijn er genoeg maar de vraag is hoe ze worden omgezet naar de praktijk. Hoe kun je als ondernemer – en als mens – duurzaam groeien? Op 1 december 2015 buigen verschillende deskundigen zich over deze vraag tijdens het ‘Zero Emission & Waste’ congres in Ede.
Onder leiding van dagvoorzitter Jan Willem van de Groep (winnaar Duurzame Top 50) delen experts uit uiteenlopende werkvelden hun visie op hernieuwbare energie. Zo legt Leon Meijer, wethouder van de gemeente Ede, uit wat het gebruik van hernieuwbare energie oplevert voor bewoners. Bas Rüter, directeur Duurzaamheid Rabobank, gaat in op de directe relatie tussen energieneutraal en budgetneutraal en Valentijn Kleijnen, directeur van Warmtebedrijf Ede, geeft uitleg over het gebruik van gratis restwarmte.
Daarnaast verzorgen Nicolaas van Everdingen, directeur Plushuis, en Madelon Voorhoeve, directeur Orcon & Thercon, presentaties waarin concrete toepassingen van energieneutrale systemen in de woning- en kantoorbouw aan bod komen. Het inhoudelijke programma wordt afgesloten door Wilco van Rooijen en Edwin ter Velde, beiden actief in het Team Xtreme Solar Drive Antarctica. Dit team bereidt een expeditie voor waarbij met een volledig duurzaam gebouwd en energieneutraal aangedreven voertuig naar de Zuidpool wordt gereden.
Na afloop van het ochtendcongres is er een netwerklunch waarbij verder over het onderwerp kan worden doorgesproken.
Het op grotere schaal vervangen van oudere huizen door duurzame energieneutrale woningen kan een substantiële bijdrage leveren aan de doelstellingen in het Energieakkoord. Dankzij innovatie in de bouwindustrie kunnen oude woningen nu binnen 1-6 weken worden vervangen door comfortabele, energiezuinige nieuwe huizen. Als gedateerde woningen met een EFG-label worden vervangen door nieuwe energiezuinige huizen kan de CO2-uitstoot uit de gebouwde omgeving fors worden teruggebracht. Tot 2050 kan 206 miljoen ton CO2-uitstoot worden vermeden en 240 petajoule aan energie worden bespaard. Dat is bijna de helft van het jaarlijks energiegebruik in de bestaande woningbouw. Dit blijkt uit onderzoek van TNO uitgevoerd in opdracht van het Nederlands Verbond Toelevering Bouw (NVTB).
De voorzitter van het NVTB, Michiel Dankers, overhandigde gisteren het eindrapport aan Ed Nijpels, voorzitter van de SER-borgingscommissie Energieakkoord voor duurzame groei. Dankers liet weten dat het NVTB-initiatief breed wordt gesteund door alle bouwgerelateerde branches. Als de aanbevelingen uit het rapport worden opgevolgd kunnen de doelen van het Energieakkoord in 2020 worden gehaald dankzij de naar schatting extra 30 PJ besparing die met versnelde vervangende nieuwbouw kan worden bereikt. Concreet gaat het dan om een opschaling van 15.000 naar 45.000 woningen per jaar die vervangen gaan worden. Nijpels noemde vervangende nieuwbouw ‘een interessante optie voor woningen waar een nul-op-de-meter renovatie niet mogelijk of niet rendabel is, maar waarvan de eigenaar toch de ambitie heeft om een sprong in energie-efficiency te maken’. Vervangende nieuwbouw is ook interessant omdat deze variant zou kunnen helpen de realisatie van de doelstellingen van het Energieakkoord te versnellen. Zowel op het gebied van energiebesparing als in banengroei. Nijpels gaat het rapport van de NVTB ter beoordeling aan de Borgingscommissie voorleggen.
TNO adviseert de overheid subsidieregelingen en stimuleringsprogramma’s zoals de Stroomversnelling ook open te stellen voor duurzame vervangende nieuwbouw en opschaling te faciliteren. De overheid stimuleert woningcorporaties om oude woningen te renoveren door middel van de Step-regeling waarin €400 mln zit. Particuliere huiseigenaren kunnen voor renovatie gebruik maken van de €300 mln in het Energiebespaarfonds. Ook is er een Revolverend fonds Energiebesparing Verhuurders (€75 mln) voor renovatie van woningen naar Nul-op-de-meter. Het NVTB zou het een goede zaak vinden als die regelingen ook voor vervangende energiezuinige nieuwbouw worden opengesteld.
Vervangende nieuwbouw kan snel en zonder overlast (1-6 weken) en is in kostprijs vergelijkbaar met de huidige Nul-op-de-Meter-renovaties. De bewoner krijgt een nieuwe energiezuinige woning van hoge kwaliteit, met modern comfort, een veilig en gezond binnenklimaat. De woning en woningindeling kan geheel naar wens van de klant worden gemaakt. Door een deel van het woningbestand te vervangen kan meer variatie worden gebracht in wijken en kunnen aantrekkelijke woonmilieus worden gecreëerd.
De Nederlandse bouwindustrie wil met snelle, energiezuinige vervangende nieuwbouw een bijdrage leveren aan de verduurzaming van Nederland. Op de website www.vervangendenieuwbouw.nl is een samenvatting van het TNO-rapport te vinden en zijn voorbeelden van vervangende nieuwbouw te bekijken. Verder is er een overzicht te vinden van een groot aantal organisaties die opschaling van duurzame vervangende nieuwbouw steunen.
Provincie, gemeenten, bouwbedrijven, industrie, woningcorporaties, energiecoöperaties, banken en onderwijsinstellingen tekenen donderdag 9 juli een deal om in de komende drie jaar 1.000 bestaande woningen in Noord-Brabant Nul-op-de-Meter te maken. Deze 1.000 renovaties zijn niet het einddoel maar slechts het begin om de innovatie en verduurzaming op gang te brengen. In 2050 moeten alle bestaande 800.000 woningen in Noord-Brabant energieneutraal zijn gemaakt.
Om de gezamenlijke ambities te realiseren moeten bouwers en woningbezitters in beweging komen om een compleet nieuwe huisrenovatiemarkt te ontwikkelen. Om alle bestaande woningen voor 2050 energieneutraal te maken is het namelijk noodzakelijk om honderd woningen per dag te renoveren. In Brabant is dat vier keer hoger dan het huidige tempo in de bouw van nieuwbouwwoningen.
Onder de dealpartners heerst enthousiasme en een gevoel van urgentie om aan de slag te gaan. De partijen tekenen de deal tijdens de manifestatie ‘Brabantse Deal Nul-op-de-meter’. Voorafgaand aan de manifestatie geven alle dealpartners aan hoe zij aan de doelstellingen gaan bijdragen. Zo gaan woningcorporaties woningen inbrengen die Nul-op-de-Meter worden gemaakt. Gemeenten gaan hiervoor onder andere het proces van vergunningen versoepelen. En de bouwpartijen gaan nauwer met elkaar samenwerken om de productie te industrialiseren en zo een economische rendabele renovatie mogelijk te maken.
De provincie Noord-Brabant is een van de dealpartners. De voornaamste inbreng van de provincie is het verbinden van diverse partijen en stevig in te zetten op een goede coördinatie om de doelen van Nul-op-de-meter vast te houden. Gedeputeerde Anne-Marie Spierings (Agrarische ontwikkeling, Energie en Bestuur): “Ik ga vol voor de opgave om 1.000 Nul-op-de-Meter woningen te realiseren in deze bestuursperiode. We zijn echter pas geslaagd in onze opgave als er echte innovatie plaatsvindt die leidt tot een volwassen markt voor huisrenovaties.”
Rijtjeshuizen uit de jaren ’50 tot ’80 zijn als start voor de nieuwe aanpak het meest geschikt. Ze krijgen een isolerende schil van muren en dak en wekken zelf energie op met zonnepanelen. Het inmeten van de huizen vindt digitaal plaats. Huiseigenaren kunnen met die informatie kiezen voor een buitenschil voor hun huis, die past bij hun wensen. De onderdelen voor de renovatie zullen in een hoog geautomatiseerd proces in een fabriek gemaakt worden. Hiermee is het haalbaar om de kosten voor renovatie te drukken en in kleinere series te bouwen. Een belangrijk aspect daarbij is dat grootschalige renovatie uiteindelijk uit de bespaarde energiekosten kan worden gefinancierd. De woningbezitter merkt het niet aan zijn portemonnee, maar wel in extra wooncomfort.
De Brabantse deal Nul-op-de-meter draagt bij aan de landelijke klimaatdoelstellingen en de werkgelegenheid. De onlangs door Urgenda gewonnen rechtszaak toont aan dat Nederland niet snel genoeg werkt aan de klimaatdoelstellingen. Energieneutraal wonen in Brabant en Nederland zal substantieel aan die doelstellingen bijdragen. De innovaties die de bouwsector versneld gaat doorvoeren zullen samen met het ontstaan van een volwassen thuismarkt voor huisrenovaties leiden tot beduidend meer werkgelegenheid. Grootschalige huisrenovaties zouden daarmee op termijn ook een exportproduct kunnen worden.
Op www.passregsos.passiv.de is de verzamelde kennis te vinden van bouwpartners in Europese regio’s over bijna energieneutraal ontwerpen en bouwen. De website is een van de resultaten van het EU-project PassREg voor de uitrol van energieneutraal bouwen met passiefhuis-technologie en herwinbare energievoorziening. Dankzij de open source opzet zoals bij Wikipedia kan iedere gebruiker nieuwe ervaringen op het gebied van energieneutraal bouwen bijdragen.
De database bevat inspirerende voorbeelden voor de aanpak en uitrol van energieneutraal bouwen en relevante oplossingen voor knelpunten in de regionale transitie. De informatie is gericht op alle belanghebbenden zoals ontwerpers, bouwers, opleiders, leveranciers en politici. Voor iedereen zijn er interessante artikelen te vinden. De verwachting is dat deze wiki voortdurend zal groeien. Bouwprofessionals kunnen informatie aanvullen en/of geheel nieuwe artikelen toevoegen met informatie die de regionale transitie elders verder kan helpen.
De naam ‘PassREg – Solutions Open Source (SOS)’ verwijst naar het Europese PassREg-project voor de regionale ontwikkeling van (bijna) energieneutraal bouwen én op het open karakter van de website. De wiki is meertalig om de kennis regionaal toe te kunnen passen: er is door de 14 Europese PassREg-partners naast de Engelse versie ook gewerkt aan Duitse, Kroatische, Bulgaarse, Franse, Nederlandse en Letse artikelen. Mogelijk komen er nog meer talen.
De makers van de PassREg-SOS willen eraan bijdragen dat op het gebied van energieneutraal bouwen het wiel niet steeds opnieuw hoeft te worden uitgevonden. De kennis is er al om overal in Europa gezond, betaalbaar en energieneutraal te kunnen bouwen en renoveren.
Met Europese steun van het project PassREg was DNA in de Bouw aanjager in de regio Arnhem-Nijmegen op het gebied van het passiefhuis in Nederland. PassREg is onderdeel van IEE (Intelligent Energy Europe) en duurde tot mei 2015. Er namen 14 Europese regio’s aan deel en DNA in de Bouw voerde het in Nederland uit, met cofinanciering van de gemeentes Arnhem en Nijmegen, de Stadsregio Arnhem Nijmegen en provincie Gelderland.
Op het DRU Industriepark in Ulft realiseert Klaassen Groep in opdracht van wooncorporatie Wonion momenteel 32 all-electric woningen. Het gaat om twintig grondgebonden woningen, vier nultredenwoningen en acht appartementen. Klaasen Groep bouwt de woningen, die geen gasaansluiting krijgen, op een zodanige manier dat energiegebruik en -opwekking in evenwicht zijn. Als bewoners bewust met hun energiegebruik omgaan, kunnen zij de totale energierekening op nul krijgen.
Wonen zonder energienota is mogelijk doordat de woningen overal vloerwarming, balansventilatie, zonnepanelen en zeer goede isolatie hebben. Bovendien krijgen alle woningen een lucht/water-warmtepomp van Dutch Heatpump Solutions (DHS). Speciaal voor dit project ontwikkelde DHS twintig Hydrotop warmtepompen waarbij het toestel integraal in het dak, onder een hoek van 39 graden, wordt gemonteerd. Daarnaast is de installatie uitgerust met een 200 liter tapwater boiler. Het buitendeel van de Hydrotop steekt net boven het dak uit en haalt energie uit de buitenlucht. Omdat de buiten- en binnenunit in één toestel zijn geïntegreerd, ziet men van de buitenunit van de warmtepomp aan de buitenkant niet meer dan een ‘dakraam’.
Behalve de twintig Hydrotop toestellen levert DHS in Ulft twaalf Panasonic Aquarea all-in one systemen van 5 kW. Sinds dit voorjaar is DHS de belangrijkste distributeur voor de Aquarea warmtepompen van Panasonic. Bij het stijlvolle all-in one systeem vormen de binnenunit en de voorraadtank van 200 liter één geheel. De buitenunit staat in de buitenlucht en wordt via leidingen met de binnenunit verbonden. Klaassen Groep en installatiebedrijf Ordelman & Dijkman installeren de Hydrotop en Panasonic Aquarea systemen deze maand in de woningen.
Dirk-Jan Klaassen van de gelijknamige bouwonderneming noemt de driehoeks-samenwerking met installatiebedrijf Ordelman & Dijkman en DHS ‘erg prettig’, in zowel dit als in andere projecten. “Voor de installatie van warmtepompen is specifieke kennis vereist. Die hebben wij zelf niet in huis, maar dat hoeft ook niet omdat de installateur en DHS actief meedenken en adviseren. Dit is een precisieproject. Het zijn geen prototype woningen waarmee we nog wat kunnen experimenteren.” Naar verwachting krijgen de bewoners in september of oktober 2015 de sleutel.
EIKpunt, een nieuw samenwerkingsverband tussen Eteck, Itho Daalderop en Klimaatgarant, staat van 2 tot en met 4 juni op Provada 2015. EIKpunt presenteert tijdens de vastgoedbeurs haar nul-op-de-meter- en EPC 0-oplossingen met energieprestatiegarantie voor appartementen.
EIKpunt is ervan overtuigd dat scherpere energie-eisen voor zowel nieuwbouw als transformatie appartementen haalbaar zijn en wel degelijk samengaan met meer comfort voor de bewoner, zonder dat er sprake is van een meerprijs. Vanuit de wensen en ambities van de bewoner is een projectrealisatie en exploitatie van A tot Z mogelijk: van integraal ontwerp, advies en een efficiënte werking van het klimaatsysteem tot en met intensieve begeleiding, onderhoud en een jarenlange garantie op maat op de energieprestaties.
EIKpunt is een initiatief van drie bedrijven, elk met een eigen expertise en ruime ervaring op het gebied van duurzame energiesystemen. De specialismen zijn complementair: Eteck als exploitant, Itho Daalderop als ontwikkelaar en producent en Klimaatgarant als systemintegrator voor het ontwerp, de installatie en de instandhouding. Met één aanspreekpunt en aandacht voor persoonlijke communicatie staat de bewoner centraal. Hij profiteert daarbij van een zeer concurrerend geprijsde exploitatie. Kijk voor meer informatie over EIKpunt op de website www.eikpunt.nl, die op 1 juni gelanceerd wordt.
EIKpunt is tijdens de beurs te vinden op stand 11-64. Namens de drie bedrijven zullen contactpersonen de bezoeker persoonlijk en uitvoerig informeren over de ambities en werkwijze van EIKpunt. Een grote informatiewand toont de visie en oplossingen in woord en beeld.
Provada 2015 vindt plaats in de Amsterdam RAI. Meer informatie over de vastgoedbeurs is te vinden op www.provada.nl
Deze zomer kunnen bouwprofessionals meebouwen aan de definitieve versie van de NZEB-tool die eind september op de markt komt. Tijdens het congres NulNu 2015 op maandag 1 juni wordt de beta-versie geïntroduceerd. Aan congresdeelnemers wordt gevraagd zich aan te melden om input en feedback te geven.
Deze nieuwe onafhankelijke ontwerpberekening rekent gebouwprestaties integraal en exact op eenvoudige wijze door. De basis van de NZEB-tool is de bouwfysische berekening PHPP die al jarenlang wereldwijd wordt toegepast om energiezuinig te ontwerpen en bouwen. Wie nu meedoet zorgt ervoor dat Nederlandse concepten als nul-op-de-meter en Active House straks goed ingebed zijn.
NulNu-congresdeelnemers wordt gevraagd zich aan te melden om input en feedback te geven, daarvoor is een projectsite in ontwikkeling. Zij kunnen als eersten in ons land een volledige PHPP-berekening maken met een aantal voor Nederland geldende NZEB-maatregelen (Nearly Zero Energy Building), zoals een luchtwarmtepomp en kunnen hun eigen kennis en data inbedden. Wie bijdraagt loopt dus mee voorop met de ontwikkeling van wat naar verwachting de nieuwe nationale ontwerpberekening gaat worden voor zeer energiezuinig bouwen.
Nu meebouwen aan de NZEB-tool kost € 200 en de upgrade in september € 100 (verkoopprijs € 395 door SBRCURnet). Wie meedoet neemt tevens gratis deel aan de introductiecursus op 29 juni in Ede door stichting KERN ter waarde van € 50. Dit aanbod geldt voor deelnemers aan het congres NulNu 2015 op 1 juni in Utrecht.
Voor meer informatie en aanmelden congres: www.nul-nu.nl
Niet alleen het nieuwe hotel in de wijk Amstelkwartier, dat gebouwd wordt door TBI-ondernemingen J.P. van Eesteren, Croon Elektrotechniek en Wolter & Dros, maar ook de gebruikte bouwkeet op het project is uitzonderlijk duurzaam. Tijdens het gehele bouwproces is duurzaamheid en het minimaliseren van bouwafval de leidende ambitie. Hier sluit de wens om ook een duurzame bouwkeet te gebruiken, op aan. De milieuvriendelijke keet is daarom in samenwerking met TBI-onderneming MDB vanaf de grond af nieuw ontwikkeld.
In het project Hotel Amstelkwartier staat het langetermijndenken centraal zodat, waar mogelijk, rekening wordt gehouden met toekomstige gebruikers van het gebouw. Vandaar dat ook de keet in het huidige en toekomstige gebruik een zo duurzaam mogelijk karakter heeft. De cradle-to-cradle-filosofie en het principe van de circulaire economie — en daarmee het hergebruik van middelen en materialen — staan bij zowel het hotel als bij de bouwkeet centraal. Als resultaat van een integrale samenwerking tussen de drie TBI-ondernemingen zijn ontwikkelingen op de werkgebieden van alle drie de ondernemingen (bouw, elektrotechniek en installatie) toegepast. Zo is de keet extra geïsoleerd en kan, door een aanpassing aan de stand van de ramen, in de nieuwe keet maximaal gebruik worden gemaakt van het aanwezige daglicht. Daarnaast zal de bouwkeet vanaf de zomer 2015 volledig zelfvoorzienend zijn in de energievoorziening, door middel van een duurzame en CO2-uitstootvrije brandstofcel.
Het deel van de bouwkeet dat veel in de zon staat, wordt gebruikt om energie op te wekken met pv-panelen. De stroomvoorziening wordt verder aangevuld met een windmolen. Binnen in de keet schakelt de elektriciteit automatisch in bij de aanwezigheid van mensen. Wanneer er niemand aanwezig is, gaat deze uit. Daarnaast is er een plug and play installatie toegepast die eenvoudig te hergebruiken is. Op het plafond zijn connectieboxen geïnstalleerd en er zijn kabelgoten boven de bureaus geplaatst, die samen vier tot vijf werkplekken voorzien van een betere connectiviteit, gemak en veiligheid. In het verleden werd de installatie na afloop van een bouwproject verwijderd en gerecycled. Hergebruik resulteert in een besparing van materialen, manuren en in groter gebruiksgemak binnen de bouwkeet. Door de toegepaste installatie is de nieuwe bouwkeet 60 procent energiezuiniger ten opzichte van de oude keet.
De keet op de bouwplaats in Amstelkwartier is voor de verwarming aangesloten op de stadverwarming, waardoor er geen CO2 uitstoot op de bouwplaats ontstaat. In veel gevallen wordt hiervoor een gas-, olie- of houtkachel toegepast. Daarnaast zijn binnen dit project nieuwe toiletunits ontwikkeld die tien jaar kunnen worden ingezet. Normaliter werden toiletten in losse keetonderdelen opgebouwd en na afloop van één bouwproject gerecycled. Binnen project Hotel Amstelkwartier zijn aparte units ontwikkeld met waterloze urinoirs. Doorspoelen gebeurt met regenwater dat wordt opgevangen in een kleine zeecontainer die herinzetbaar is. Deze grijs-waterunit levert een reductie op van het waterverbruik van een miljoen liter.
Projectleider Stefan Meegdes van J.P. van Eesteren vertelt over de bouwkeet: “Door eenmalig te investeren, kunnen later kosten bespaard worden en gaat het materiaal langer mee. Dit project is een echte aanjager voor de ontwikkeling van langetermijn duurzame concepten die herinzetbaar zijn en overal gebruikt kunnen blijven worden. Diverse deeloplossingen die hier zijn ontwikkeld worden nu al toegepast binnen andere projecten van TBI-ondernemingen.”
EPC 0- en Nul-op-de-Meter-woningen zijn anno 2015 geen groot technisch probleem meer. Maar hoe functioneert zo’n woning in de praktijk? En wat betekent het voor de bewoners op financieel en comfortgebied? Al deze zaken worden duidelijk in een pilot die conceptbouwer iQwoning®, woningcorporatie Vivare en Itho Daalderop onlangs met elkaar startten. Met het project willen de partijen (gebruikers)ervaring opdoen met energieneutraal en betaalbaar bouwen, verhuren en wonen. Met deze pilot staan de partijen op de Bouwbeurs 2015.
Aan de Scherpenhofseweg in Rheden staan 8 energieneutrale sociale huurwoningen. Deze zogenaamde ‘iQwoningen®’ bestaan uit losse modules die in enkele weken op duurzame wijze in elkaar gezet worden, voorzien van een energieneutrale schil. De woningen hebben een HR-ketel, een vraaggestuurd ventilatiesysteem met warmteterugwinning en zonnepanelen. Het maakt de woningen energieneutraal volgens het EPC 0,0 principe; de klimaateis waaraan nieuwbouwwoningen vanaf 2020 moeten voldoen. Om echter energieneutraal te kunnen wonen is het bewustzijn en ook het gedrag van bewoners heel belangrijk. In de pilot wordt daarom gebruik gemaakt van de spIDer klimaatthermostaat, een communicatiesysteem waarmee de bewoner altijd en overal het comfort op afstand kan regelen. Via monitoring worden de systemen op afstand beheerd en inzicht verkregen in de energiezuinige werking ervan.
De informatie uit de eerste maanden van de in totaal twee jaar durende pilot geven al veel inzichten. Zoals de invloed van de verschillende gezinssamenstellingen, individueel gebruikersgedrag, de oriëntatie van zonnepanelen en zonnige winterdagen. De pilot geeft echter ook goed inzicht in het comfortniveau van deze woningen. Een kierdichte woning zonder energieverlies is mooi, maar een gezond binnenklimaat is minstens zo belangrijk. De partijen zijn nieuwsgierig naar welke informatie de komende seizoenen gaat geven en of de woningen, na één jaar draaien, inderdaad de EPC 0 verwachtingen waarmaken.
Voor Vivare is de pilot aan de Scherpenhofseweg een groen voorbeeld van hoe de woningcorporatie goed en betaalbaar wonen mogelijk maakt voor mensen met een kleine portemonnee. Met deze sociale huurwoningen investeert Vivare duurzaam in betaalbaar wonen: energieneutraal betekent immers lagere energiekosten en dus minder woonlasten. En dat scheelt aanzienlijk in de portemonnee van de huurders.
De drie partijen presenteren zich in dezelfde setting ook op de Bouwbeurs 2015, dé vakbeurs van Nederland voor de uitvoerende bouw. Op stand A080 van Itho Daalderop in hal 9 informeren zij bezoekers over het pilot project en wordt de klimaatthermostaat, die onderdeel is van de monitoring in de pilot interactief en werken getoond. De Bouwbeurs vindt in de Week van de Bouw van 9 tot en met 13 februari plaats in de Jaarbeurs in Utrecht.
Hij had zijn woning al een opknapbeurt gegeven, de volgende stap was om de kapsalon onder handen te nemen. Het doel: een energieneutraal bedrijfspand realiseren. Jeroen Peels kan inmiddels terugkijken op een geslaagde renovatie. De energierekening behoort binnenkort tot het verleden en zijn vastgoed is fors gestegen in waarde. IZ sprak met een bevlogen ‘early adapter’ in kappersland.
Doodvermoeiend. De ene keer moet je gaan ‘nommen’, dan wil de schrijvende pers je weer aan de ‘energieneutrale concepten’ helpen. Wat moet je ermee? Installateur ‘Sjaak’ legt adviseur/deskundige René de Brouwer het vuur aan de schenen.
